به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، برخی از احادیث وارده از ائمه معصومین(ع) مبین مراجعه و استناد آنان به آیات قرآن است و از مستندی قرآنی در آنها استفاده کرده‌اند. مسئله‌ای که در این خصوص مطرح می‌شود، آن است که آیا اصولا از مراجعات ائمه(ع) به قرآن می‌شود روش خاصی را استخراج کرد؟ اگر روش خاصی قابل استخراج باشد، آیا آن روش برای فقهاء و مفسرین قابل استفاده است؟
گونه‌شناسی استنادات ائمه(ع) به قرآن
برای به دست آوردن روش‌شناسی استنادات ائمه(ع) به قرآن و امکان الگوگیری از آن لازم است که یک تقسیم‌بندی از روایاتی که آنان به آیات قرآن استناد می‌کرده‌اند، ارائه شود، تا ضمن شناخت گونه‌های این روایات به روش استناد به قرآن دست یابیم.
حجت‌الاسلام و‌المسلمین علی صبوحی طسوجی، مدرس حوزه و دانشگاه در این باره به ایکنا می‌گوید: استنادات ائمه معصومین(ع) به قرآن کریم در بیانات خودشان را می‌توان در دو دسته کلی مورد توجه قرار داد: یک دسته آن استناداتی است که به قرآن با توجه به معنای متفاهم عرفی آن صورت گرفته است. به بیان دیگر، همان معنای ظاهری قرآن که در دسترس همگان قرار دارد مورد توجه بوده است.
مدیر مسئول مؤسسه تدبر در کلام وحی در ادامه در خصوص نوع دیگر تمسک ائمه(ع) به قرآن می‌افزاید: دسته دوم آن استناداتی است که مبتنی بر معانی باطنی و ملکوتی صورت گرفته است. به بیان دیگر، مستند ائمه(ع) آن معنای متفاهم عرفی آیه یا آیات قرآن نبوده است، بلکه معانی باطنی آیات مورد توجه بوده است.
روایات فراوانی از ائمه(ع) وارد شده که بیانگر آن است که آنان آیات قرآن را تفسیر و تأویل نموده و یا به بیان مصادیق آیات پرداخته‌اند. در این راستا، عباس مصلایی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در خصوص شیوه‌های تمسک ائمه(ع) به آیات به ایکنا می‌گوید: ائمه معصومین(ع) گاه به‌طور مستقیم و گاهی هم در پاسخ به سؤالاتی که از آنان می‌شده است به قرآن استناد می‌کرده‌اند و روش تفسیر قرآن به قرآن در سیره آن بزرگواران وجود داشته است.
امکان استفاده از روش‌های استنادی ائمه(ع)به آیات
بحث قابل استفاده بودن روش‌های ائمه(ع) در مراجعه به قرآن برای دانشمندان علوم اسلامی مانند فقهاء، مفسرین و فلاسفه از یک سو، می‌تواند راهگشای حل بسیاری از مسائل در آن علوم باشد و از طرفی، چنین چیزی یکی از راه‌های فعال‌تر شدن و کاربرد بیشتر قرآن به‌شمار می‌آید. به‌عنوان نمونه، اگر از مراجعات ائمه(ع) به قرآن روش خاصی استخراج شود و پذیرفت که فقهاء می‌توانند از آن روش بهره ببرند این امر منجر به آن می‌شود که قرآن در عرصه استنباط فعال‌تر شود. حال سؤال آن است که آیا استنادات ائمه(ع) به قرآن فقط به خود آنان اختصاص داشته است و در نتیجه سایر علماء نمی‌توانند از آن استفاده کنند یا اینکه استفاده از روش ائمه(ع) برای همگان جایز است؟
حجت‌الاسلام و المسلمین صبوحی در این زمینه می‌گوید: باید توجه داشت که دسته دوم از استنادات از مختصات ائمه(ع) تلقی می‌شود. توضیح بیشتر آنکه ائمه(ع) از مراتب معنای باطنی قرآن آگاهی دارند و با کتاب مکنون ارتباط دارند.
نویسنده کتاب تدبر در قرآن با اشاره به آیات «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ که این [پیام] قطعا قرآنى است ارجمند، در کتابى نهفته که جز پاکشدگان بر آن دست ندارند» (واقعه: ۷۷ـ۷۹) تصریح می‌کند: وفق این آیات، قرآنی که به صورت ظاهر دیده می‌شود در کتاب پوشیده‌ای قرار دارد و تنها مطهران و پاکیزگان آن را لمس می‌کنند. در این زمینه در قرآن در آیه تطهیر آمده است که «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْت وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا: خدا فقط مىخواهد آلودگى را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند» (احزاب: ۳۳).
مدیر مسئول مؤسسه تدبر در کلام وحی با طرح این سؤال که چه کسانی مطهر و پاکیزه هستند، می‌گوید: بر اساس آیه تطهیر باید گفت که ائمه(ع) جزء مطهران هستند و آنها در ارتباط با کتاب مکنون هستند. بنابراین، دسته دوم استنادات ائمه(ع) تنها به خود آنان اختصاص دارد و دیگران هم از بیانات آنان بهره‌مند خواهند شد اما نمی‌شود که یک روش و فنی از آنها به دست آورد و آن را در اختیار همگان قرار داد تا آنان نیز بتوانند با این روش و فن به قرآن کریم استناد کنند و قرآن را مستند خودشان قرار دهند.
صبوحی در ادامه می‌افزاید: آن دسته از استنادات ائمه(ع) به قرآن که مستند آنان ظواهر آیات و سوره‌های قرآن است و معنای عرفی در استناداتشان مدنظرشان بوده است در چنین مواردی می‌توان روش آنان را مورد توجه قرار داد و این روش می‌تواند مورد توجه فقها، فلاسفه و سایر دانشمندان علوم اسلامی قرار گیرد.
مصلایی‌پور در موضعی متفاوت از صبوحی در پاسخ به این سؤال که آیا روشی که ائمه به قرآن تمسک می‌کرده‌اند برای علمای علوم اسلامی از جمله فقهاء، فلاسفه و مفسرین قابل استفاده است، می‌گوید: بله، چنین روشی کاربرد دارد. البته لازم به ذکر است که قرآن دارای درجات و مراتب است و مشتمل بر ظاهر و باطن و دارای آیات محکم و متشابه است و بر حسب این، میزان بهره‌مندی دانشمندان از قرآن می‌تواند متفاوت باشد.
چگونگی کشف روش استناد ائمه(ع) به قرآن
اگر پذیرفت که ائمه (ع) در مراجعات خودشان به آیات قرآن دارای روش خاصی بوده‌اند و در برخی موارد روش‌شناسی مراجعات ائمه(ع) به قرآن برای دیگران قابل استفاده است حال سؤال آن است که چنین روش و فنی چطور به دست می‌آید؟ ملاحظه چه قواعدی برای کشف روش ائمه(ع) ضروری است؟
صبوحی در این خصوص به ایکنا می‌گوید: باید توجه کرد که دلالت‌هایی که ائمه(ع) درباه آیات به آن توجه داشته‌اند چه بوده است. گاه ائمه بر حسب دلالت استقلالی استناد و در مواردی بنا به دلالت ارتباطی به آیه یا عبارتی تمسک کرده‌اند. افزون بر این، گاه استناد مبتنی بر دلالت مطابقی و گاهی نیز مبتنی بر دلالت تضمی یا دلالت التزامی بوده است.
مدیر مسئول مؤسسه تدبر در کلام وحی می‌افزاید: به عبارت دیگر باید بررسی شود که در استنادات ائمه(ع) دایره دلالت‌های قرآنی و استناد به ظواهر قرآن چه مواردی را شامل می‌شود و در مرتبه بعد از آن موارد الگو برداری شود؛ تا در علوم مختلف از جمله فقه، کلام، تفسیر و سایر علوم بتوانیم از آنها استفاده کنیم.
دلالت مطابقی به این معنا است که اگر لفظی به کار برده شود منظور از آن لفظ دقیقا همان معنایی باشد که برای آن لفظ وضع شده است. به‌عنوان نمونه، در لفظ «کتاب» مراد تمام اجزای کتاب اعم از جلد، ورقه و نوشته‌های آن باشد. گاه از لفظی استفاده می‌شود و منظور تمام معنای آن لفظ نیست؛ مثلاً دیوار خانه خراب شود و گوینده بگوید که «خانه خراب شد.» در موارد لفظی به کار برده می‌شود ولی معنایی غیر از معنای اصلی آن لفظ مدنظر است؛ به‌عنوان نمونه، در توصیف فرد شجاع و نیرومند می‌گوییم: «او شیر است» ولی معنای اصلی شیر به عنوان یک حیوان قدرتمند ملاک نیست.
کارکرد روش‌شناسی استنادات ائمه(ع) به قرآن
یکی از نمونه‌هایی که مفید و ثمربخش بودن روش‌شناسی مراجعات ائمه(ع) به قرآن را نشان می‌دهد در بحث دلالت اشاره است. صبوحی در این خصوص معتقد است: مواردی از استنادات قرآنی یافت می‌شود که «بابی» از معانی قرآنی را بر روی ما می‌گشاید. به‌عنوان نمونه، بحث دلالت اشاره که کمتر مورد توجه در علوم مختلف اسلامی قرار گرفته است یکی از دلالت‌هایی است که در استنادات ائمه (ع)، مورد توجه بوده است و باید از چنین دلالت‌هایی الگوگیری شود و آن را در ارتباط با قرآن کریم حجت بدانیم. در واقع می‌توان گفت که گنجینه‌هایی از معارف، احکام از قرآن به روی ما گشوده می‌شود.
یکی از مصادیق دلالت اشاره در قرآن «حداقل مدت بارداری» است. در آیه «وَوَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهًا وَوَضَعَتْهُ کُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا: و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد و باربرداشتن و از شیرگرفتن او سى ماه است» (احقاف: ۱۵)، دوران بارداری و شیردهی به طفل بر روی هم ۳۰ ماه دانسته شده است. در آیه «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَهَ: و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند [این حکم] براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند» (بقره: ۲۲۴)، آمده است که شیردهی به طفل دو سال [۲۴] ماه است. بر این اساس، اگر ۲۴ ماه از ۳۰ ماه دوران بارداری و شیردهی که در آیه نخست به آن اشاره شده است کم کنیم، مدت ۶ ماه باقی می‌ماند که عبارت است از: «حداقل مدت بارداری».
کفایت شمار اندک احادیث وارده برای الگوگیری از روش ائمه(ع)
ممکن است این سؤال مطرح شود که آیا به اندازه کافی احادیث به دست ما رسیده است که بتوان بر اساس آنها یک روش خاصی را استخراج کرد که مورد استفاده در علوم اسلامی باشد؟ عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به تفسیر قرآن به قرآن ائمه(ع) در پاسخ به سؤال مورد اشاره تصریح می‌کند: شاید تعداد روایاتی که در این زمینه به دست ما رسیده است قابل توجه نباشد ولی همان تعداد احادیثی که وجود دارد می‌تواند به نوعی مشخص‌کننده روش استناد ائمه معصومین(ع) به قرآن باشد.
بی‌تردید روش‌شناسی استنادات و مراجعات ائمه معصومین(ع) به قرآن دارای ابعاد مختلفی است و قلمرو آن شامل روایات تفسیری و غیر تفسیری است که نیازمند پژوهش‌های اصیلی است که با توجه به آن استنادات، الگوهایی استخراج کرد که با استفاده از آنها قرآن را در پاسخ‌گویی به بسیاری از مسائل به صدا درآورد و زمینه را برای حضور جدی‌تر قرآن در زمینه‌های مختلف فراهم کرد.