حسام الدین حائری زاده

 

مهارت تدبر در قرآن

برای یک نخبه­ی سیاسی مسلمان لازم است

 

کوچه­ی بیست و ششم صفائیه در قم، کمی مانده به ظهر، در آغازین روزهای پس از تعطیلات عید نوروز، قرار ملاقات با مسوول مؤسسه­ی تدبّر در قرآن کریم بود. او را می­شد در تهران هم دید. اما وقتی از تدریس در حوزه­ی علیمه­ی مشکات فارغ می­شود بلافاصله به قم می­رود و وقتی باقی نمی­گذارد. حاج آقای صبوحی از شاگردان حضرت آیت­الله جوادی آملی است که به طور تخصصی در حوزه­ی تدبّر در قرآن کریم وارد شده و به تجربه­ی خوبی در این زمینه دست یافته­اند. دغدغه­ای که با حجت­الاسلام و المسلمین صبوحی در این مصاحبه در میان گذاشته شد، توانایی ویژه­ی یک تحلیل­گر سیاسی مسلمان در بررسی مسائل سیاسی – اجتماعی است که باید در بینش قرآنی وی جست و جو شود. البته به زعم ایشان، این بینش ویژه با تدبّر در قرآن کریم به دست می­آید.

 

• یادمان هست که زمانی نه چندان پیش، امام خامنه­ای، نخبه­پروری سیاسی را مورد تاکید و مطالبه قرار دادند. یکی از توانایی­هایی که یک نخبه­ی سیاسی باید داشته باشد، مهارت او در تحلیل­گری سیاسی است. حال، آیا در نظام اسلامی یک نخبه­ی سیاسی باید مانند یک نخبه­ی سیاسی در جامعه­ای غیراسلامی به تحلیل وقایع بنشیند؟ با توجه به این­که چارچوب انقلاب اسلامی مبتنی بر اسلام ناب است و بر اساس قرآن کریم باید مناسبات جامعه­ی اسلامی سامان یابد، آیا آن تمایز و آن تفاوت در نوع تحلیل­گری سیاسی بین دو نخبه­ی سیاسی مسلمان و غیرمسلمان را نباید در داشتن بینش قرآنی وی دانست؟ به طور کلی، در این زمینه، چه بهره­ای از قرآن کریم می­توان برد؟

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم، بسم الله الرحمن الرحیم؛ به نظر می­رسد موضوعی که برای گفت و گو انتخاب شده، بسیار هوشمندانه انتخاب شده است. با نگاه درستی به قرآن کریم ما این موضوع را می­توانیم به درستی مورد بررسی قرار دهیم. این­که آیا یک نخبه­ی سیاسی برای تحلیل­های خارجی و داخلی خودش چه نگاهی داشته باشد و از قرآن چه بهره­ای می­تواند ببرد. اگر ما بخواهیم قرآن را به عنوان یک کل جامع در نظر بگیریم که بی­تردید همین­طور است، پس برای حوزه­ی سیاست در یک جامعه نیز حرف دارد. ما می­بینیم که این حرف و مطلب در قرآن کریم در سوره­های مختلف موج می­زند. برای گشودن این موضوع، به عنوان نمونه روی محدوده­ی خاصی از قرآن گفت و گو می­کنیم.

از سوره­ی «حدید» تا «تحریم» که شامل ده سوره می­شود، یک مجموعه­ی کامل سیاسی – اجتماعی در قرآن دیده می­شود. البته با گذر از سوره­های ابتدایی قرآن کریم که نگاهی کاملا سیاسی – اجتماعی دارند و حتی سوره­های اعتقادی یا سوره­های اخلاقی قرآن که می­شود آنها را نیز از منظری سیاسی بررسی نمود. همان­طور که اشاره کردید این سوره­ها مسائل اجتماعی را از منظر توحیدی بررسی کرده و راه­کار ارائه می­کنند. چشم­انداز و نگاه کلان را نشان می­دهد. اما این به چه معناست؟

به طور کلی ما برای فهم هر کدام از سوره­های قرآن کریم باید فضای سخن را تشخیص دهیم. یکی از مسائلی که باعث شده، استفاده­ی ما از قرآن کریم محدود شود، حتی گاهی دچار اشتباه در استفاده از قرآن شویم، نگاه انحصاریِ شأن نزولی به آن است. این­که برای فهم یک آیه، بررسی می­کنیم که در چه واقعه­ای نازل شده و مثلا راجع به چه کسی بوده و راجع به چه مسأله­ای بوده است. بعد هم در همان چارچوب آن را استفاده می­کنیم. آیه­ی بعدی همین­طور، آیه­ی بعدی هم همین­طور. در نهایت که به کل سوره مراجعه می­کنیم می­بینیم که یک نگرش جامعی از سوره دریافت نکرده­ایم. عرض ما این است که شأن نزول در جای خودش و بعد از عرضه به قرآن کریم اعتبار و جایگاه خودش را داشته و می­تواند برای روشن­تر کردن مباحث قرآن به کار بیاید. اما قبل از استفاده از شأن نزول، لازم است فضای سخن هر سوره را تشخیص دهیم. فضای سخن یعنی آن­چه که می­طلبیده نزول این سوره را. این­که چه مساله­ای مد نظر بوده است. اتفاقا وقتی به فضای سوره نگاه می­کنیم می­بینیم اختصاصی به زمان نزول آن ندارد. فضا، فضایی انسانی است. برای هر جامعه­ای به اشکال مختلف می­تواند این فضا بروز یافته و این سوره به تناسب آن فضا نقش­آفرین باشد. حالا چه در توضیح چگونگی شکل­گیری این وقایع، چه در حل و فصل آنها.

با این زمینه، سوره­ی مبارکه­ی حدید را در نظر می­گیریم. در این سوره ما با یک فضای خاصی مواجهیم. می­بینیم که قرینه­هایی در سوره وجود دارد. مثل آن­جایی که می­فرماید «ءَامِنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنفِقُواْ مِمَّا جَعَلَکمُ مُّسْتَخْلَفِینَ فِیه‏» ایمان بیاورید و انفاق کنید. پس فضا گونه­ای است که ایمان و انفاق احتیاج به تذکر دارد. «وَ مَا لَکمُ‏ْ لَا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» و می­رسد به اینجا که «إِن کُنتُم مُّؤْمِنِین‏». شما را چه می­شود که ایمان نمی­آورید به خدا. پس نشان می­دهد بحث در فضای جامعه­ی مومنان است. اما در جامعه­ی مومنان که همه مدعی ایمان هستند با تذکر این نکته که ایمان بیاورید، در واقع می­خواهد بفرماید شما حقیقتا مومن نیستید و انفاق نمی­کنید پس ایمان بیاورید. چون اگر حقیقتا مومن شده باشید، باید انفاق بکنید. در ادامه می­فرماید «وَ مَا لَکمُ‏ْ أَلَّا تُنفِقُواْ فىِ سَبِیلِ الله‏».

پس تا الآن معلوم شد که دعوتی به سوی انفاق وجود دارد. چه کسی دعوت می­کند؟ رسول خدا دعوت می­کند. «وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکمُ‏ْ لِتُؤْمِنُواْ بِرَبِّکمُ‏ْ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثَاقَکمُ‏ْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِین‏» می­فرماید پیامبر گرامی اسلام از شما میثاقی گرفته که این میثاق، ولایت است. بیعت است. شما در بیعت با پیامبر هستید. اگر مدعی بیعت با پیامبر هستید و مدعی ایمان هستید چرا وقتی شما را دعوت به انفاق می­کنند انفاق نمی­کنید.

از سوی دیگر جامعه در شرایط ویژه­ای هست. یعنی جامعه نیاز به این انفاق دارد. مومنان باید آماده انفاق باشند و جان و مال خود را کف دست بگیرند و بیایند در صحنه. دلیل این حرف کجاست؟ آنجا که می­فرماید «لَا یَسْتَوِى مِنکمُ مَنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ أُوْلَئکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَ قَتَلُواْ». مواظب باشید که الآن وقتش است. آن­هایی که قبل از گشایش مشکل انفاق می­کنند و قتال می­کنند مساوی با کسانی نیستند که بعد از گشایش مشکل وارد میدان شده و انفاق و قتال می­کنند. هر چند که خدا همه را اجر می­دهد. اما وقتش الآن است.

پس جامعه در شرایط حساسی است، به لحاظ نیازی که به انفاق مومنین دارد. این انفاق هم صرفاً مالی نیست. به طور کلی گذشتن از مال و جان در راه خداست. چون انفاق را کنار قتال آورده است. از مال و جان باید در راه خدا گذشت. پس اولا جامعه این را می­خواهد. ثانیا پیامبر گرامی اسلام نیز دعوت به این امر می­کند که بیایید این کار را بکنید. ثالثا مومنین نسبت به این دعوت پیامبر بی­تفاوت هستند و اجابت نمی­کنند. معلوم است که با توجه به این سه گزاره، جامعه در حال بحران است. حال، قرآن می­خواهد در این قضیه بینش دهد. البته فضا دامنه­دارتر از این حرفهاست. اگر بخواهیم ادامه دهیم ابعاد دیگری از این فضا بازتر می­شود که بینش ما را بیشتر کرده و استفاده­ی ما را بیشتر می­کند. اما فرصت نیست.

حال، سوره­ی حدید چه می­کند. نخست آن­که ریشه­ی مشکل را در ضعف پشتوانه­ی خداشناسی مومنان می­بیند. چرا که به تعبیر قرآن اینان فکر کردند که خدا به این انفاق نیاز دارد! حال آن­که آنهایی که محتاج این انفاق هستند خودشانند و آن­طور که شایسته است خدا را نشناخته­اند. شش آیه­ی توحیدی در ابتدای سوره می­آورد که به فرموده­ی امام سجاد(ع) اوج توحید قرآنی است. در این شش آیه می­فرماید خدا بر همه چیز تواناست. نسبت به همه چیز آگاه است. ریز و درشت این عالم دست خداست. مِلک طَلق این عالم دست خداست. «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ  وَ هُوَ الْعَزِیزُ الحَْکِیمُ‏ ». همه چیز دارد و به عدم نیاز و نقص و فقر خداوند تاکید می­کند. شما چه تصوری راجع به خدا دارید. حالا شقوق این آیات و تقسیم­بندی درونی آنها عالمی است که خودش چند جلسه بحث دارد. بعد که این تمام می­شود می­فرماید «ءَامِنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ‏». به این الله­ی که معرفی شد ایمان بیاورید و «وَ أَنفِقُواْ» انفاق کنید. «مِمَّا جَعَلَکمُ مُّسْتَخْلَفِینَ فِیهِ». انفاق کنید از آن­چه مال خود خدا بوده و شما را جانشین خود در آنها قرار داده است. آن­گاه می­رسد به اینجا که «هُوَ الَّذِى یُنزَِّلُ عَلىَ‏ عَبْدِهِ ءَایَاتِ  بَیِّنَاتٍ لِّیُخْرِجَکمُ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکمُ‏ْ لَرَءُوفٌ رَّحِیم‏». اگر می­فرماید به شما که انفاق کنید، آیات روشنی فرستاده که انفاق کنید در راه او، این آیات بینات برای حرکت دادن شما از ظلمات دنیاگرایی به سوی نورانیت خداگرایی است. از سر رأفت و رحمت است که می­فرماید جان و مالتان را در راه من بدهید. نه از سر مثلا به زحمت انداختن شما. تا برسد به این­که «مَن ذَا الَّذِى یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیم». کیست که به خدا قرض حسن دهد، قرض به خدا بدهد. مال خودش را به خودش قرض دهد تا خدا چند برابر به او برگرداند.

در ادامه، آیات ۱۲ تا ۱۵ زیباست که زمان بازپرداخت قرض را می­خواهد معلوم کند. می­فرماید می­دانید زمان بازپرداخت این قرض چه موقع است؟ درست روزی که «یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَى‏ نُورُهُم بَینْ‏َ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمَانِهِم بُشْرَئکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تجَْرِى مِن تحَْتهَِا الْأَنهَْارُ خَالِدِینَ فِیهَا». روزی که مومنان به فوزشان رسیده­اند. همان نوری که «یُخْرِجَکمُ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ». از دنیا در راه خدا گذشتند و به نور رسیدند. اما در همان روز گروه دیگری داریم «یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ». منافقون و منافقات چه کسانی هستند. کسانی که از آن نور تبعیت نکردند و به نور نرسیدند. لذا محتاج ذره­ای نور التماس منومنان می­کنند. «انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِکُم» به ما نگاه کنید ما کمی از نور شما اقتباس کنیم. گفته می­شود برگردید از پشت سر نور بیاورید. کنایه از این­که نور را باید از دنیا می­آوردید. «فَضُرِبَ بَیْنهَُم بِسُورٍ لَّهُ‏بَابُ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَهُ وَ ظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَاب‏». یک دیواری زده می­شود، دری دارد و اینها را راه نمی­دهند. داد می­زنند که خدا می­فرماید «بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَهُ وَ ظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَاب‏» آن دیوار به گونه­ای است که در داخلش رحمت است و بیرونش معذّبند چون بیرون دیوار مانده­اند و ناراحتند. فریاد می­زنند «أَ لَمْ نَکُن مَّعَکُمْ» ما با شما نبودیم؟

• یعنی در دنیا با همدیگر بودند. در همین زندگی عادی و در همان جامعه با هم بودند و توقع داشتند جزو مومنان هم به حساب آیند. اما وقتی آن دیوار را در قیامت پیش چشمان خود می­بینند جا می­خورند.

منافقین سوره­ی حدید، منافقین سوره­ی حدیدند. یعنی هر سوره­ای که جریان نفاق را بررسی می­کند، مختصات خودش را دارد. نفاق سوره­ی حدید، نفاق به معنای صدّوا عن سبیل الله نیست، به این معنا که اینان دشمنانی سیاسی هستند که دارند صدّوا عن سبیل الله می­کنند. بله! در سوره­ی منافقون از این جهت است، در سوره­ی مجادله از این جهت است. اما در سوره­ی حدید، منافق یعنی آن کسی که در راه خدا از جان و مالش نگذشت.

• کم­کاری کردند.

به خلاف این که در بیعت با رهبر جامعه­ی اسلامی بودند، هیچ اعتنایی به این بیعت نکردند. مال و جان خود را در دست خود نگه داشتند. انفاق نکردند، قتال نکردند. وقت­شناسی نداشتند. این یعنی منافق سوره­ی حدید.

• نفاقش خیلی پنهان­تر است.

لذا داد می­زنند، «أَ لَمْ نَکُن مَّعَکُمْ». این نشان می­دهد، فردای قیامت این آقا و خانم معترضند، همش مرد و زن را به تفکیک بیان کرده است؛ منافقون، منافقات. داد می­زنند که مگر با شما نبودیم؟ یعنی توقع دارند که چون در لا به لای مومنان در جامعه­ی ایمانی بودند، کار حل است. اما می­بینند که حل نیست. به ایشان گفته می­شود «فَتَنتُمْ أَنفُسَکُمْ» دنیازده شدید. اموال و اولاد فتنه هستند. «أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَه». «فَتَنتُمْ أَنفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمَانىِ‏ُّ حَتىَ‏ جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُور». شما امروز فردا کردید تا به شک افتادید. آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد. تا جایی که امر خدا یعنی مرگ آمد در حالی که دنیای فریبنده شما را فریفته بود. حال که دیگر مرگ شما فرا رسیده، فدیه قابل قبول نیست. نه از شما و نه از کافران. شما که دیروز با مومنان بودید، امروز با کافران هستید. «مَأْوَئکُمُ النَّارُ هِىَ مَوْلَئکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیر»

خوب! سوره یک قدم برداشت. سوره در آن فضایی که از جامعه ترسیم کرد، یک قدم توحیدی برداشت و بر اساس آن قدم توحیدی، دعوت به ایمان و انفاق کرد. حالا سوره، با مشکلی دیگر مواجه است چرا با وجود این­که مردم این دعوت غنی و شفاف را می­بینند، باز هم تکان نمی­خوردند؟ «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ أَن تَخشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الحَْقّ‏ِ وَ لَا یَکُونُواْ کاَلَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیهِْمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنهُْمْ فَاسِقُون‏» دقت بفرمایید! سوره وارد فاز جدیدی می­شود. شروع می­کند به جراحی این مساله که چرا قلب­ها سخت شده­اند؟ چرا دستور به ایمان و انفاق که جامعه­ی ایمانی به آن نیاز دارد و در شرایطی که رهبر جامعه هم روی آن تاکید دارد، مورد اطاعت قرار نمی­گیرد؟ چه شده؟ می­فرماید وقتش نرسیده که قلب­ها در مقابل ذکر خدا، در مقابل آیاتی که برای انفاق نازل شد، خاشع شده باشند؟ وقتش نرسیده که شما مانند اهل کتاب، نباشید. اهل کتاب مگر چگونه بودند؟ «فَطَالَ عَلَیهِْمُ الْأَمَدُ» چون خشوع قلب نداشتند، در نتیجه آن وعده و زمان به طول انجامید. این طول زمان باعث قساوت قلب شد. وقتی قلب قسی شد، دیگر در مسیر فسق پیش رفتند.

• یعنی سوره، از سطح کلان اجتماعی، به سطح خرد فردی مراجعه می­کند و دائماً این چرخه تداوم می­یابد.

بله، همین­طور این حرکت را دارد. حالا ببینید اینجا چه می­کند. وقتی بررسی کرد که مساله، مساله­ی عدم خشوع قلب است، می­فرماید «اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ یحُْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا». بدانید، او که زمین مرده را پس از مرگ زنده می­کند، خداست. این آیه، به چند جهت متناسب با آن مساله است. نخست؛ آن­که زنده کردن زمین مرده پس از مرگ یادآور قیامت است و در نقطه­ی مقابل قساوت قلب است. دل را خاشع می­کند. دوم؛ اگر دل خاشع نیست دست به دامن خدا باید شد، او که زمین مرده و سخت را زنده و احیاء و نرم می­کند خداست. سپس راه_­کار می­دهد «إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقَاتِ» مردان و زنانی که اهل اثبات صدق ایمانند، «وَ أَقْرَضُواْ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیم» از طریق انفاق، صدق ایمانشان را پیوسته به اثبات می­رسانند. پس با قرار گرفتن در خط انفاق و قرض حسن دادن، اثبات ایمان انجام می­شود. «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُوْلَئکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشهَُّدَاءُ عِندَ رَبهِِّمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُم‏» از این طریق انسان به آن ایمان حقیقی می­رسد و در زمره­ی صدیقون قرار می­گیرد. بعد می­فرماید که «إعْلَمُواْ أَنَّمَا الحَْیَوهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَ لهَْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفَاخُرُ بَیْنَکُمْ وَ تَکاَثُرٌ فىِ الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعجَْبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثمُ‏َّ یهَِیجُ فَترََئهُ مُصْفَرًّا ثمُ‏َّ یَکُونُ حُطَامًا». می­خواهی بدانی دنیایی که به آن دل بستی چیست؟ این دنیا بازی است. لهو و سرگرمی است. زینت و تجمل است. تفاخر است. تکاثر است. مثل باران پُری که رویِشِ عجیبی را ایجاد می­کند و چشم کشاورز را خیره می­کند و سریع تمام می­شود. این ناپایدار است. اما آخرت چه طور؟ «وَ فىِ الاَْخِرَهِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَهٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانٌ» دو کالا در آخرت داریم. عذاب و مغفرت. عذاب شدید، مغفرت و رضوان. حالا نقش دنیا نسبت به آخرت چیست؟ «وَ مَا الحَْیَوهُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُور» این حیات دنیا برای فریفتن شماست که به جای آن مغفرت و رضوان، عذاب شدید را انتخاب کنید. شما این کار را نکنید «سَابِقُواْ إِلىَ‏ مَغْفِرَهٍ مِّن رَّبِّکمُ‏ْ وَ جَنَّهٍ» شما به سمت آن مغفرت بروید. از تعلق به این حیات دنیا بگذرید.

جلوتر می­فرماید بخل می­ورزید؟ برای چه؟ دنبال این هستید که مصیبتی به شما وارد نشود، بخل می­ورزید که مالی از شما از دست نرود؟ بخل می­ورزید تا جانتان از دست نرود؟ غافلید از این که «مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَهٍ فىِ الْأَرْضِ وَ لَا فىِ أَنفُسِکُمْ إِلَّا فىِ کِتَابٍ مِن قَبْلِ أَن نَّبرَْأَهَا» تمام مصیبت­ها نوشته شده است. «لِکَیْلَا تَأْسَوْاْ عَلىَ‏ مَا فَاتَکُمْ وَ لَا تَفْرَحُواْ بِمَا ءَاتَئکُمْ» این آیات گفته شد، تا شما نسبت به آنچه از دست می­دهید تاسف نخورید و به آن چه به دست می­آورید خوشحال نشوید. آن­گاه می­فرماید «وَ اللَّهُ لَا یحُِبُّ کلُ‏َّ مخُْتَالٍ فَخُور» خدا انسان­های خیال­زده­ی فخرفروش را دوست ندارد. آنها چه کسانی هستند؟ «الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ» آنهایی که بخل ورزیده و دیگران را به بخل دعوت می­کنند. چون خیال می­کنند که با بخل­ورزی می­توانند جان و مال را نگه دارند. اشتباه می­کنند. هیچ کس نمی­تواند با بخل ورزیدن نسبت به مال و جانش آنها را حفظ کند. این نشناختن خداست. دست آخر نیز می­فرماید «وَ مَن یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنىِ‏ُّ الحَْمِید» هر کس حرف ما را گوش کرد که کرد، اگر هم نکرد و پشت کرد، خدا بی­نیاز است و ستوده. اینجا، سوره، یک قدم دیگر برداشت.

پس در یک قدم، سوره بینشی توحیدی داد و دعوت به ایمان کرد. در قدم بعدی علت عدم این پذیرش را بررسی کرد و بینش­های لازم را داد. بینش نسبت به مساله­ی خضوع دل و راه­کارش، نسبت به راه­کار صدقه در این مسیر، نسبت به حیات دنیا و ماهیت مصیبت­ها و نقش بخل و تفاخر و …

اکنون سوره گام نهایی را برداشته و چشم­اندازی گسترده را باز می­کند. می­فرماید اصلا می­دانید آن فلسفه­ای که شما به انفاق و گذشتن از مال و جانتان دعوت می­شوید، چیست؟ اینجا به یک سابقه­ی تاریخی بازمی­گردد و بصیرتی تاریخی می­دهد. «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَان‏». می­دانید چرا؟ «لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ». ما رسولانمان را همراه با کتاب و بینات و میزان فرستادیم، تا مردم قیام به قسط داشته باشند. ما می­خواستیم نظام عالم، نظام قسط و عدل باشد. نظامی که همه چیز سر جای خودش باشد. نظامی که در آن مردم قیام به قسط دارند. اما همین­طوری که نمی­شد. «وَ أَنزَلْنَا الحَْدِیدَ» آهن را هم فرستادیم. «فِیهِ بَأْسٌ شَدِید» برای دفع کسانی که می­خواهند در برابر این قیام بایستند. «وَ مَنَفِعُ لِلنَّاسِ» البته منافع دیگری هم برای مردم دارد. «وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ» و تا خدا بداند چه کسانی او را و رسولانش را یاری می­کنند. چه کسانی هستند که حاضرند از جان و مالشان در راه خدا بگذرند و حرکت به سوی قسط سامان بگیرد.

خوب! خدا می­فرماید این هدف ما بود. حالا می­دانید در طول تاریخ چه شد؟ «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَ إِبْرَاهِیمَ وَ جَعَلْنَا فىِ ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّهَ وَ الْکِتَابَ فَمِنهُْم مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنهُمْ فَاسِقُون‏» حضرات نوح و ابراهیم و بعد هم ذریه­شان، در جریان نبوت دعوت به هدایت کردند. عده­ای هدایت، اما بیشتر فاسق شدند. «کَثِیرٌ مِنهُمْ فَاسِقُون» را یادتان هست؟ آن­جایی که فرمود مانند اهل کتاب نباشید که «کَثِیرٌ مِنهُمْ فَاسِقُون». بگذارید ماجرا را دقیق­تر روایت کنم. در ادامه می­فرماید «ثمُ‏َّ قَفَّیْنَا عَلىَ ءَاثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَ قَفَّیْنَا بِعِیسىَ ابْنِ مَرْیَمَ» یکی پس از دیگری رسولان آمدند و ماجرا همین بود تا به عیسی(ع) رسید. «وَ قَفَّیْنَا بِعِیسىَ ابْنِ مَرْیَمَ وَ ءَاتَیْنَهُ الْانجِیلَ وَ جَعَلْنَا فىِ قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَهً وَ رَحْمَهً وَ رَهْبَانِیَّهً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا فََاتَیْنَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُون» در زمان حضرت عیسی(ع) دیگر در قلب تابعانش قساوت نبود. اینجا اوضاع خوب شد. امیدوار کننده بود. قلبشان رأفت و رحمت داشت. اما اینان رهبانیت را انتخاب کردند. یعنی زهد را انتخاب کردند. ما راضی شدیم. برای این­که به وسیله­ی این زهد رضوان الله را به دست آورند. رضوان الله را در سوره یادتان هست؟ ما راضی شدیم به زهد تا اینان به زهد برسند. اما «فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا» اینها حقش را رعایت نکردند. اینها هم بسیارشان فاسق شدند. فسق، یعنی خدا و رسولان را در مسیر برپایی قسط یاری نکردند. عده­ای، متعلق به دنیا شدند و خدا و رسولان را یاری نکردند، عده­ای هم تارک دنیا شدند و خدا و رسولان را یاری نکردند. خدا نه این را می­خواهد، نه آن را. هم این و هم آن فاسقند. «فََاتَیْنَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُون»

در این زمینه، می­فرماید «یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ‏» تقوا پیشه کنید و ایمان بیاورید به این رسولی که از همان ابتدا شما را به گذشتن از جان و مال خود در راه خدا دعوت می­کند. «یُؤْتِکُمْ کِفْلَینْ‏ِ مِن رَّحْمَتِهِ» دو حظ از رحمت به شما می­دهد. «وَ یجَْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ  وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیم‏» که چی؟ «لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلىَ‏ شىَ‏ْءٍ مِن فَضْلِ الله‏» تا اهل کتاب پیش خود این­طور فکر نکنند که مومنان هم به چیزی از فضل خدا دست نیافته­اند.

اهل کتاب با توجه به سوره­ی بقره «ما یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِکینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ»، یا آن­جایی که «وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَق‏»، دلشان نمی­خواهد مسلمانان این غایت تاریخی را محقق کنند. شما بیایید ایمان عملی بیاورید. شما بیایید در مسیر قسط به رهبری رهبر الهی از جان و مالتان بگذرید، تا این خیال خام آنها بی­نتیجه بماند. اینجا سوره تمام می­شود.

سوره چه کرد؟ با ترسیم آن فضای بحرانی، مسیر توحید تا برقراری قسط و عدل را طراحی می­کند. توحید، ایمان، انفاق، جهاد، و قسط، این سیر را مشخص می­کنند. جامعه چطور می­تواند این مسیر را طی کند و راه­بردها چیست؟ آفت­ها و آسیب­های احتمالی چیست؟ موانع چیست؟ بخل از کجا نشأت می­گیرد. اینجا می­آید راه­برد انفاق را در جهت­­گیری جامعه به سوی قسط و عدل کاملا باز می­کند. به طور واضح مشخص است این سوره کاملا یک سوره­ی اجتماعی است.

همین­طور است سوره­های بعدی. اگر بخواهیم در سوره­های بعدی ورود کنیم، فضاهای مُجزایی دارند و هر کدام از منظر خاصی مسائل سیاسی – اجتماعی را بررسی می­کنند. سوره­ی حدید یک مقدار کلان و زیربنایی است. مثلا اگر بخواهیم فهرست­وار عرض کنیم، سوره­ی «مجادله» جریان محادّه را در جامعه بررسی می­کند. جریان محادّه یعنی چی؟ «محادّه» یعنی تعیین حدود در مقابل حدود. یعنی این حدود خداست و قوانین الهی و این هم قوانین و حدود ما. وقتی در جامعه­ی اسلامی، آن دسته از قوانین الهی که مقبولیت اجتماعی آنها کم است و با عرف در نگاه اول هم­خوانی نداشته باشد، مورد محادّه قرار می­گیرند. این عرف یک­بار عرف ملی است و یک­بار عرف جهانی، فرقی نمی­کند، خدا قوانینی دارد که به مذاق امروز دنیا خوش نمی­آید، وقتی این قوانین در جامعه ابلاغ می­شود، این جریان محادّه شکل می­گیرد. از کجا شکل می­گیرد؟ می­فرماید کلاً دو جریان در جامعه وجود دارد؛ «حزب الله» و «حزب الشیطان». حزب الشیطان به بیگانگان متصلند و بیگانه پرستند. آنها را دوست دارند و از آنها خط می­گیرند.

• این بیگانه هم بیگانه­ی ملی نیست منظور غیرمومنان هستند.

بله! بله! ببینید یک­سری از جریان حزب الشیطان داخل جامعه­ی اسلامی هستند که به «قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ»ی که در داخل جامعه­ی اسلامی نیستند متصلند. فرض کنید به یهود، به صهیونیسم، به صهیونیسم جهانی متصلند. اینها از آنان خط می­گیرند و برای آن­که بتوانند در جامعه حدود الهی را بشکنند و نافرمانی مدنی درست کنند، از طرق پنهانی، به نام «نجوا» استفاده می­کنند. نجوا طریق پنهانی محادّه­کنندگان برای زمین­زدن حکومت اسلامی است. سعی می­کنند از طریق نجوا در جامعه­ی اسلامی نفوذ کرده و افکار خود را رسوخ دهند. نجوای سوره­ی مجادله، درِگوشی صحبت کردن نیست. می­فرماید نجوای سه نفری، پنج نفری بیشتر، کمتر، نجوا به صورت گناه، معصیت، دشمنی، سرپیچی از پیامبر و نافرمانی مدنی. نجوایی که هدفش صلب امنیت روانی و آرامش خاطر مومنین است. «إِنَّمَا النَّجْوَى‏ مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ» ایجاد حزن، ناراحتی، اضطراب و نگرانی بین مومنان کارکرد نجواست. نجوایی که این هدف را دارد و جامعه را دچار تشتت و دوگانگی می­کند تا مردم آرامش خاطر خود را نسبت به احکام الهی و حکومت اسلامی از دست بدهند.

حالا چه کنیم نجوا خنثی شود؟ سه بار پشت هم «یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ» می­آید و سه راه­کار ارائه می­کند. آن­وقت مبحث حزب الشیطان و حزب الله می­آید. حزب الشیطان را با مختصاتش معرفی می­کند. حزب الله را که می­خواهد معرفی کند می­فرماید «لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» نمی­یابی قومی را که مومن به خدا و روز قیامت باشند، اما مودت مَن حادّ الله یعنی جریان محادّه را داشته باشد. «وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشیرَتَهُمْ» ولو این­که برادرانشان، فامیلشان و … باشند. سپس می­آید جریانی را به نام محادّه مورد توجه قرار می­دهد. شکل­گیری این جریان در چه بستری است؟ اینجا با بحث «ظهار» شروع می­کند. در واقع در سوره­ی مجادله بحث ظهار، بستر شکل­گیری جریان محادّه است. همین­طور تا آخر سوره، این جریان­شناسی کلان را انجام داده، موانع و مشکلات و ابزارها و راه­بردها و چگونگی خنثی کردن آنها را توضیح می­دهد. فضایی که در این سوره ترسیم شده، به اشکال مختلف و مصادیق مختلف می­تواند در جامعه شکل گیرد. این یک فرمول و نظام الهی است.

سوره­ی حشر نیز به همین منوال است. سوره­ی حشر چه می­کند؟ فضای این سوره چیست؟ با بررسی این سوره متوجه می­شویم که یک ثروت­هایی به دست حاکم اسلامی رسیده و به تناسب این ثروت­ها یک عده مدعی وجود دارند که می­خواهند ویژه­خواری کنند. این­که بالاخره ایشان در به ثمر رسیدن این نظام و انقلاب کار کرده­اند و زحمت کشیده­اند، حالا سهم خود را طلب می­کنند. این سهم شامل مقام، پول، موقعیت و هر چیز دیگری است. این سوره این حس طلب­کار بودن نسبت به خدا و حکومت اسلامی را ترسیم کرده است. حالا سوره این معضل را حل کرده و در این فضا چارچوب می­دهد. سوره­ی مبارکه­ی «ممتحنه» نیز همین­گونه است. این سوره نیز به نوبه­ی خود اصول اساسی تعامل با ممالک کفر را ارائه می­دهد.

• سیاست خارجی است.

این­که این ممالک کفر چند دسته­اند. با کدامشان تا چه حد می­شود رابطه داشت. چرا جایی می­شود رابطه داشت و جایی دیگر نمی­شود. سپس آن راه­برد اساسی دوری از مودت و ولایت ممالک کفر را مطرح می­کند و به تناسب آن مبحث پذیرش پناهندگی زنان مومن و مهاجر را. خدا راضی به تولی هیچ مومنی از هیچ کافری نیست. پس وقتی این حکم می­خواهد در سطح جهانی پیاده شود، مملکت اسلامی باید پذیرای آن دسته از زنانی که از جامعه­ی کفر سرازیر می­شوند باشد. چون اگر اینان در جامعه­ی کفر بمانند خواهی نخواهی در ولایت شوهران کافر خویش هستند. وقتی اینان ایمان بیاورند و بخواهند از آن ولایت دوری کنند باید درهای جامعه­ی اسلامی باز باشد و قبول کنند. این یک راه­برد اساسی است. اختصاص به زنان هم دارد. یعنی وجوبش اختصاص دارد. به این دلیل که مرد زمام زندگی را در دست دارد. اگر مردی مومن بود می­تواند همسرش را رها کند «وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِر». اما اگر زنی مومن بود چه کند.

• پس در یک جمع­بندی، نمونه­های قرآنی که آوردید نشان داد هر سوره چگونه یک فضا را ترسیم کرده تا مبتنی بر آن در یک کلیت واحد، تحلیل خود را از شرایط اجتماعی و نحوه­ی برخورد با آن ارائه دهد. دیدیم که خداوند دائم بین سطح کلان و خرد تردد می­کند و عموماً ریشه­ی مشکلات اجتماعی را در درون افراد جست و جو می­کند. چارچوب حاکم بر این نقل و انتقال در این سطوح هم همان نگاه توحیدی است. اگر در سطح اجتماعی از گزاره­ی فسق استفاده می­کند، رابطه­ی خطی و دو طرفه­ی انسان با انسان را به رابطه­ی مثلثی انسان – خدا – انسان ارتقاء می­دهد. مطالعه­ی آن رابطه­ی خطی که اکنون وظیفه­ی علم انگاشته شده، از منظر قرآن کریم رابطه­ای مثلثی است که به ما یاد می­دهد در تحلیل روابط عادی موجود در جامعه، از خدا غافل نشویم. به همین نسبت، وقتی در سطح فردی می­رود، ریشه­ی آن مشکل اجتماعی را در قساوت قلب می­بیند. قساوت قلب نیز در نسبت انسان با خدا تعریف می­شود، نه نسبت انسان با انسان. پس حداقل دو کار انجام می­دهد، هم بین سطوح فردی و اجتماعی پیوند وثیقی برقرار می­کند و هم نسبت این روابط را با خدا و اصل توحید مشخص می­کند. به نظر می­رسد، این توانایی است که یک نخبه­ی سیاسی مسلمان باید در تحلیل­های خود به کار بندد. یعنی اگر روی­کرد اقتصادی، تاریخی، روانی، سیاسی، فرهنگی یا هر روی­کرد دیگری را برای تحلیل­های سیاسی خود به کار می­گیرد، روی­کرد توحیدی را در رأس همه­ی آنها و سرمشق اصلی خود قرار دهد.

بله! اتفاقا همین دقت نظر قرآنی در بیانات مقام معظم رهبری وجود دارد. آن­جایی که ایشان در دیدار با نخبگان سیاسی مثلا هیات دولت نهم، صحبت بسیار جالبی در مورد انس با قرآن و تدبر در آن دارند. این­که هر روز تدبر در قران داشته باشیم و بررسی می­کنند که خیلی وقت­ها لغزش­هایی که تا حال داشته­ایم مال این بود که اصلا نفهمیدیم که مطلب چیست و آن بینش الهی و وحیانی وجود نداشت. لذا انس با قرآن و تدبر در آن باید به طور مستمر در برنامه­ی یک نخبه­ی سیاسی مسلمان وجود داشته باشد. اصلا این شرط حرکت است. ما از نگاه قرآن دو حزب در قرآن داریم. حزب الله و حزب الشیطان. دیگر مابقی تقسیم­بندی­های جزیی در دامنه­ی این دوست. حالا اگر ما حزب­اللهیم و این را می­خواهیم، پس خواهان حاکم شدن اندیشه­ی الهی هستیم. خوب این الهی بودن، بی­تردید از قِبَل معرفت قرآنی حاصل می­شود.

• یعنی در برنامه­های آموزشی که تهیه می­شود و در سیرهای مطالعاتی مختلف، تدبر در قرآن در نظر گرفته شود.

بله! تمام آن سیرهای مطالعاتی و آن برنامه­های آموزشی در دامنه­ی همین تدبر در قرآن و مبتنی بر آن باید باشند. یعنی روح حاکم بر تمامی آنها باید باشد. تدبر در قرآن باید جابیفتد. ببینید! وقتی پیامبر اسلام پستی می­خواهد بدهد و مثلا در آن ماجرا فرماندهی لشکر را به شخصی بسپارد، معیار را علم به سوره­ی بقره قرار می­دهد. بعضی از یاران پیامبر بودند که می­گفتند ما هشت سال وقت گذاشتیم تا سوره­ی بقره را یاد بگیریم. نه این­که آن را حفظ شدند که یکی دو ساله می­شود کل قرآن را حفظ کرد. در جامعه­ی اسلامی علم به سوره­ی بقره شاخص شایستگی فرد برای احراز پست فرماندهی می­شود، به رغم جوانی که مثلا ۱۹ سالش است، چون سوره­ی بقره را دارد.

• معیار احراز پست در جامعه­ی اسلامی علم به قرآن و توان فهم آن بوده است.

 این معیار است. نگرش قرآنی که افراد پیدا می­کنند معیار است. این که در روایات داریم که هر کس قرآن بلد باشد مانند این است که نبوت در پیشانی او درج شده جز این که نبی نیست. چون او منطق وحی و نقشه­ی توحید در اختیارش است. می­داند که خود، خانواده، جامعه و حکومت را از چه مسیری به توحید برساند.

• اگر چنین معیاری در جامعه­ی اسلامی باید باشد و تدبر چنین اهمیت و جای­گاهی دارد و نخبگان سیاسی باید این­گونه به آن مجهز باشند، پس چرا این­قدر از این وضعیت فاصله گرفته­ایم؟

در روز غدیر، پیامبر اکرم(ص) فرمود، «مَعاشِرَ الناسِ، تَدَبَّرُوا القُرآنَ وَ افهَمُوا آیاتِهِ» ای گروه­های انسان­ها در آیات قرآن تدبر کنید و آیات آن را فهم کنید. «وَ انظُرُوا إلی مُحکَماتِهِ وَ لاتَتَّبِعُوا مُتَشابِهَهُ» بعد می­فرماید «فَوَاللهِ لایُبَیِّنُ لَکُم زَواجِرَهُ وَ لایُوَضِّحُ لَکُم تَفسیرَه إلَّا الذی ءاخذٌ بِیَدِهِ» والله زواجر و امر و نهی را تبیین نمی­کند و تفسیر آن را توضیح نمی­دهد مگر آن کس که دست او را بگیرم، تا جایی که می­رسد به اینجا که «وَ هُوَ عَلیُ بن ابی طالِب أخی وَ وَصیِی» می­فرماید مردم بروید سراغ قرآن و آن را بفهمید. وقتی فهمیدید، برای تبیین و توضیح سراغ ما بیایید، بروید در خانه­ی علی(ع). دو طبقه درست می­کند؛ فهم و تبیین. امام زمان کسی است که جامعه­ای را که قرآن فهمیده­اند حرکت می­دهد به سمت نظام توحیدی. به سمت استعلاء کلمه­ی الله. قرآن را فهمیده­اند، امام می­آید آن را به تناسب زمان تبیین می­کند.

دقت کنید نکته­ای که می­خواهم عرض کنم این است. متاسفانه در طول سال­ها و قرون گذشته، فهم و تفسیر خلط شده است. ابتدا تصور کردند که فهم و تفسیر یکی است. آن­گاه چون تصور داشتند که تفسیر کار معصوم است، فهم و تفسیر هم که یکی گرفته بودند، از قید فهم هم گذشتند و آن را کار معصوم دانستند. قرآن به این ترتیب کم کم مهجور شد. «بخوانیم و ثوابی ببریم، حالا کمی هم معارف و نکاتی را برداشت کنیم که برکت دارد و خوب است». این است که متاسفانه در جوامع اسلامی، قرآن در متن زندگی نیست. دو حالت وجود دارد؛ یا کلاً نیست، که مهجوریت ابتدایی است، یا هست اما در کنار سایر چیزهاست که این نگاه سکولار به حضور قرآن در جامعه است، که این مهجوریت مدرن قرآن است که همه جا حرف قرآن است، اما در کنار سایر چیزها. حاکم بر همه چیز نیست، بلکه در کنار همه چیز است. در عرض چیزهای دیگر قرار می­گیرد. این کانال و آن کانال را داریم، حالا این را هم داریم. این ساختمان، آن ساختمان، این موسسه، آن موسسه را داریم موسسه­ی قرآنی را هم داشته باشیم. ده تا معاونت داریم، معاونت قرآنی هم داشته باشیم. نگاهِ در عرض دیدن قرآن کریم و نه حاکم دیدن آن.

• ده تا مدرسه داریم، یک مدرسه­ی قرآنی هم داشته باشیم.

بله! این نگاه سکولار به قرآن است. چرا این­جوری شد. چون ما فهم و تفسیر را یکی گرفتیم و کلاً هر دو را به اهل البیت(ع) واگذار کردیم. به این ترتیب، هم از اهل بیت دور ماندیم و هم از قرآن. در واقع آنجایی که فرمودند ما بین شما دو ثقل قرار دادیم، بروید قرآن را بفهمید و بیایید در خانه­ی اهل بیت(ع). فرمود وقتی فتنه­ها زیاد شد، «علیکم بالقرآن». مثلا یکی از فتنه­ها خود مساله­ی ولایت بود. این فتنه را چه کسی باید حل می­کرد؟ قرآن. چه شد قرآن کارایی خودش را از دست داد؟ به عنوان نمونه، گاهی اوقات با تحمیل همین شأن نزول­ها بر قرآن. چون قرآن، اجتماعی – سیاسی است، و مثلا نفاق را رسوا کرده و افشا می­کند، جریان­های نفاق در طول تاریخ اقدام به تحمیل شأن نزول­ها کردند. البته عده­ای به جهت جهل خود، اما عده­ای هم عامدانه این کار را کردند. اقدام به جا به جا کردن مبادی فهم کردند. به خود قرآن نمی­توانستند دست بزنند، آمدند مبادی فهم را دست­کاری کردند، تا شما آن­چه را که باید از قرآن بفهمید، نفهمید. چیز دیگری بفهمید. بی­خیالش شوید. قرآن را در نگاه عمومی کتاب پراکنده و کشکول­وار نشان دادند. گاهی کار را به جایی رساندند که نگاه کشکول­وار قرآن را ارزشمند نشان دادند. این­که نظم وحی در بی­نظمی آن است. این تدبر در قرآن شرط اول مسلمان زیستن، ولایی زیستن، انقلابی زیستن، در خط ولایت و در خط برپایی قسط و عدل و در مسیر مهدوی بودن است که بدون قرآن میسر نیست.

یکی از بدعت­هایی که صورت گرفته این است که فهم قرآن مال عده­ای است. قرآن مال یک عده­ای است و شما بروید کنار. قرآن را بخوانید و ثواب ببرید. جدا کردن خواندن از فهمیدن. علی(ع) همین را تشخیص داد که فرمود «ألا لاخَیرَ فِی قِرائهٍ لاتَدَبُّرَ فیِها» قرائت بدون تدبّر فایده­ای ندارد. پی­گیری کنید کلام خدا را. برسید به آن هدف. وجود همین بدعت بود که حضرت زهرا(س) در آن خطبه­ی معروف فدکیه فرمود که «أفلاتَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ أم عَلَی قُلُوبٍ أقفالُها» در قرآن تدبر نمی­کنید و خودتان را به نفهمی زدید یا نه تدبر می­کنید و چون بر قلبتان مهر خورده، نمی­خواهید قبول کنید.

• روش درمان چیست؟

ببینید! تدبر یعنی پیگیری سخن خدا. تدبر مطاوعه­ی تدبیر است. تدبیر یعنی پی در پی قرار دادن مطالب کنار هم. مثلا در یک سوره، آیات، پی در پی کنار هم طراحی شده­اند تا ما را به هدفی و نقطه­ای برسانند. تدبر یعنی با این تدبیر و چینش الهی همراه شدن و پی­گیری کردن آن. این معنای مطاوعه­ی تدبیر است. وقتی من حرف می­زنم نظمی را بین کلماتم ترتیب می­دهم و شما وقتی می­شنوید کار برعکس من را انجام می­دهید و نظم بین آن کلمات را استخراج می­کنید. کار من می­شود تدبیر و کار شما می­شود تدبّر. البته گزاره­ی اختیار بسیار حائز اهمیت است. اگر شما نخواهید به صحبت­های من گوش دهید، آن نظم را کشف نمی­کنید. پس تدبّر یک روند طبیعی است. اصطلاحا کوکیم روی تدبّر. به طور طبیعی روزانه این کار را انجام می­دهیم. عجیب اینجاست که وقتی جلوی قرآن می­رسیم این مکانیزم عمل نمی­کند.

• چون حس نمی­کنیم که کسی با ما دارد حرف می­زند.

یکی این است. باور ما این است. باور نمی­کنیم که کسی با ما دارد حرف می­زند به همین جهت اصلا تدبّر نمی­کنیم. اما دلیل دیگرِ فعال نشدن آن این است که به زبان مادری ما نیست. ممکن بود اگر به زبان مادری ما نوشته شده بود، یا فضایی را که آیات نازل شده بودند و این­که چه مساله­ای را می­خواهد حل کند را می­دانستیم خیلی راحت­تر می­فهمیدیم و این مکانیزم فعال می­شد. رجوع به ترجمه نیز کارساز نیست. ربط و نظم بین آیات را با مراجعه به نظم آنها متوجه نمی­شویم. در همین سرگشتگی می­مانیم و بی­خیالش می­شویم. این مکانیزم فعال نیست و باید فعال شود.

ما به جهت فاصله­ی زبانی و زمانی که داریم باید بیاییم به صورت فعال کارهایی انجام دهیم تا این فاصله­ها پر شوند. وقتی این فاصله­ها پر شد، آن مکانیزم عمل می­کند. آن وقت قرائت همراه با تدبر می­شود. یکی از این تکنیک­ها این است که ترجمه­ی تدبری داشته باشیم. ترجمه طبق سیری که داشته،  ابتدا لفظ به لفظ بوده، بعد جمله به جمله شده و الآن پاراگراف به پاراگراف شده است. در همین سوره­ی مجادله وقتی می­فرماید «إنّ الذینَ یُحادُّونَ اللهَ… وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ» ترجمه می­گوید کسانی که با خدا و رسولش مخالفت می­کند خوار و ذلیل خواهند شد.

• یحادّون را مخالفت ترجمه کرده است.

در خیلی جاهای دیگر، دشمنی معنا شده است. حالا وقتی در نجوا می­آید هیچ ردپایی نمی­گذارد که خواننده بداند نجوا ابزار اینهاست. خود خداوند این اتصال را برقرار ساخته و بلافاصله در ادامه می­فرماید «…وَ اللَّهُ عَلىَ‏ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ شهَِیدٌ، أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فىِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فىِ الْأَرْضِ مَا یَکُونُ مِن نَجْوَىثَلَاثَهٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لَا خَمْسَهٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَ لَا أَدْنىَ‏ مِن ذَالِکَ وَ لَا أَکْثرََ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ» این اسلوب استشهاد را به زبان فارسی ترجمه نمی­کند تا مخاطب متوجه شود که اینجا برای آن محادّه دارد شاهدی می­آورد، که آنها با نجوا محادّه می­کنند و خیال می­کنند که خدا نمی­بیند. خدا می­بیند. هیچ نجوایی بین سه تن اتفاق نمی­افتد مگر این­که خدا چهارمین آنهاست. بین پنج تن که خدا ششمین آنهاست و همین­طور الی آخر. وقتی می­فرماید «إِنَّمَا النَّجْوَى‏ مِنَ الشَّیْطَان‏» و به مبحث حزب الشیطان می­رسد این برجسته­سازی را برای مخاطب نمی­کند که او متوجه شود اگر جریان نجوا به حزب الشیطان منتقل شده به خاطر این است که نجوا از جانب شیطان مدیریت می­شود. بعد جریان حزب الشیطان که تمام می­شود، می­فرماید «إِنَّ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَه‏» آن جریان محادّه را دوباره می­آورد. حزب الله را که می­خواهد معرفی کند می­فرماید «یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» نیستند. ببینید آن نخ تسبیح را دارد. ما در ترجمه­ی خود آن را انعکاس نداده­ایم. مخاطب نیز که زبانش چیز دیگری است از طریق ترجمه به مطلب دست نمی­یابد. پس ما برای این­که تدبر در جامعه­مان جاری شود، نیاز به یک کار مقدماتی داریم و یک ترجمه­ی تدبرگونه­ای باید ارائه کنیم که آن ظرفیت تدبری موجود در قرآن را به ترجمه انتقال دهیم. امروز این ترجمه­ها این ظرفیت را منتقل نکرده­اند.

• البته ترجمه هم تاحدی می­تواند این نقش را داشته باشد. چون ظرفیت زبان عربی را که ندارد.

بله! تا حدودی می­تواند. اما همین حد هم خیلی مهم است. لذا ما در این موسسه، ترجمه­ی تدبری از قرآن را در مجموعه­هایی ارائه داده­ایم که مخاطب به فضای تدبّر نزدیک شود. ابتدا دسته­بندی از سوره داده شده و برای هر پاراگراف خلاصه­ای ارائه شده است و جهت­گیری ترجمه توضیح داده شده است. بعد جهت­گیری کل سوره بیان شده است. با این مقدمات، مخاطب وارد متن می­شود. سپس در ترجمه سعی می­شود آن اتصالات و ارتباطات برجسته­سازی شوند. وقتی این ترجمه تمام شد، یک جمع­بندی انجام شده و دوباره سیاق بعدی شروع می­شود. همین­طور تا آخر سوره، که در نهایت جمع­بندی کلی سوره بیان می­شود. حالا این ترجمه، پلی می­شود برای ورود به اصل قرآن.

• مقداری توانایی اولیه که پیدا کرد، می­تواند وارد قرآن بشود.

احسنت!

• اما مساله­ی بسیار مهمی که اینجا وجود دارد نوعی تناقض است. الآن جوامع عربی که زبان عربی دارند و از فارس­زبانان به زبان قرآن نزدیکترند، خیلی بیشتر از اسلام فاصله دارند، بالاخره انقلاب اسلامی در ایران رخ داده است. پس چطور است که نگاه تدبری به قرآن کمتر دارند؟

البته نکته­ای که وجود دارد، آن­که زبان عربیِ جوامع عربِ کنونی با زبان عربیِ قرآن خیلی تفاوت پیدا کرده است. چون زبان در سیر تطور خودش خیلی فرق کرده است. نکته­ی دوم این که همان­طور اشاره کردید، نگاه تدبری به قرآن را آیا دارند یا خیر. از قرآن توقع انسجام و هدایت منتظم دارند یا خیر.

• پس ما که زبانمان فارسی است نباید بترسیم که راهی به فهم قرآن نداریم. بلکه اصل تدبّر، آن توانایی کشف نظم است.

بله! اما راجع­به مقوله­ی روش تدبّر مبحث مُطولی داریم که باید کاملا پرداخته شود.

• این مطلب را ان شاءالله در فرصت دیگری از شما استفاده خواهیم کرد. اما در پایان، پس از گفت و گویی که پیرامون لزوم تدبّر در قرآن داشتیم، سوال اینجاست که فرمود در فِتَن، به قرآن مراجعه کنیم. اما اگر در واقعیت اجتماعی بخواهیم مطالعه کنیم، می­بینیم در گذشته­ی بیش از سه دهه­ی انقلاب اسلامی در بسیاری فتنه­های مختلف که برای نظام اسلامی پیش آمده، بسیاری از علمای قرانی از بسیاری بی­سوادان که همین قرآن را به زحمت می­توانستند بخوانند در تحلیل، عقب افتاده و می­افتند. پس علیکم بالقرآن چه می­شود؟ کسی که اصلا بلد نیست قرآن را بخواند چه می­شود؟

ما حالا فارغ از بزرگان قرآنی مساله را به دو لایه تقسیم می­کنیم. لایه­ی اول، تدبر و لایه­ی دوم، ایمان و تذکر. فرمود «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْباب‏». تدبر را ممکن است کسی انجام دهد، اما کسانی که صاحب عقل و قلب سلیم هستند، متذکر می­شوند. تذکر، در واقع نشاندن آن محصول ذهنی تدبر به قلب است. این فرآیندی دیگر است.

• یعنی درونی شدن آن چیزی است که دریافتی. اینجاست که در حوزه­ی عمل به کار می­آید.

درست است! همان جریان عقد و عقیده است. عقد، گره بین موضوع و محمول است، عقیده گره بین قضیه با جان است. اینجاست که می­فرماید «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها» آیا مشکل اینها ذهنی بوده به این معنا که نفهمیده­اند، یا نه، تدبر کرده­اند و فهمیده­اند و لیکن بر قلبشان مهر خورده و ایمان به آن نمی­آورند. کدام است؟ باید ببینیم مشکل ما کدام مساله است؟ یک وقت است که قرآن را نمی­فهمیم و برای رفع مشکل، تدبر می­کنیم و می­فهمیم.

• که به نظر می­رسد این مرحله کار خیلی سختی نیست. با کمی تمرین حاصل می­شود.

بله! بله! مقدماتی می­خواهد که به راحتی حاصل می­شود. اما بعد از این­که آن را فهمیدیم، حالا می­خواهیم قبول کنیم یا نه. بنای ایمان داریم یا نه. این بحث بعدی ماست. تدبر در قدم اول مقدمه­ی ایمان است، اما قدم دوم تذکر است که ما را به آن نقطه­ی حقیقی ایمان می­رساند و آماده­ی عمل می­کند.